تشدید بیابان زایی در کشور، آیا سیاست های آبی بازنگری می گردد؟ - وبلاگ معماری

به گزارش وبلاگ معماری، در حالی ایران با تشدید بیابان زایی روبروست که طبق برنامه ششم توسعه باید در بیش از یک میلیون هکتار عملیات بیابان زدایی صورت گیرد ولی اندازه پیشرفت در این حوزه بسیار کمتر بوده است. در این میان کارشناسان راهکارهایی مانند خودداری از سدسازی غیراصولی و اصلاح سیاست های مدیریت منابع آب و خاک را ارایه داده اند.

به گزارش وبلاگ معماری به گفته پرویز گرشاسبی - معاون آبخیزداری، امور مراتع و بیابان سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری - طبق برنامه ششم توسعه باید در یک میلیون و 140 هزار هکتار از بیابان های کشور اقدامات بیابان زدایی صورت می گرفت اما تا به امروز فقط 350 هزار هکتار آن محقق شده است.

شرایط بیابان زایی در ایران

براساس آخرین اعلام سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری، حدود 2 میلیارد تن در سال فرسایش خاک در ایران رخ می دهد درحالی که به طور میانه در اقلیم خشک و بیابانی ایران 700 تا 1000 سال طول می کشد تا یک سانتیمتر خاک تشکیل گردد.

براساس اطلس منطقه ها بیابانی نیز بیش از 88 درصد از کشور می تواند تحت تاثیر بیابان زایی قرار گیرد و مطابق آنالیز سال 2018، 37 میلیون هکتار از عرصه کشور در معرض تخریب سرزمین واقع شده است و 23 درصد مساحت کل کشور در معرض تخریب با شدت کم یا زیاد است. شدت تخریب کم یا زیاد نیز براساس شاخص های کنوانسیون بین المللی بیابان زدایی و مقابله با خشکسالی یعنی کاهش پوشش گیاهی و کاهش حاصلخیزی خاک و …تعیین می گردد.

بعلاوه 22 استان کشور با 29.5 میلیون هکتار وسعت در 187 منطقه، تحت تاثیر فرسایش بادی واقع شده است و 237 کانون بحران به وسعت 13 میلیون و 900 هزار هکتار وجود دارد و بر اثر هجوم شن های روان سالانه 3 هزار میلیارد ریال به زیرساخت های ریلی، جاده ای و کشاورزی و دیگر بخش ها خسارت وارد می گردد.

عوامل موثر بر تشدید بیابان زایی؛ از فقدان برنامه جامع تا سدسازی غیر اصولی

مدیرکل دفتر امور بیابان سازمان جنگل ها ریشه بروز این بحران را در عدم تعادل مقدار آب قابل دسترس و مصرف آن و فقدان یک برنامه جامع در حوزه مدیریت پایدار منابع آب و خاک و فقدان رویکردهای مبتنی ارتقای تاب آوری و سازگاری با کم آبی می داند.

به گفته بعضی دیگر از مسوولان از جمله پرویز گرشاسبی - معاون آبخیزداری، امور مراتع و بیابان سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور - سدسازی غیر اصولی از عوامل مهم بیابان زایی در ایران است.

وی تاکید می نماید: چنانچه تغییری در سیاست های فعلی رخ ندهد و ما همچنان با توسعه سدسازی ها، افزایش سطح زیر کشت و عدم مدیریت آب در کشور روبرو باشیم، در آینده ای نزدیک نه تنها به سمت بیابانی شدن حرکت خواهیم کرد بلکه دشت های بزرگ و فراوریی کشور نیز از چرخه خارج خواهند شد.

گرشاسبی یکی از عوامل مهم در فرسایش خاک در ایران مرتفع بودن سرزمین ایران می داند و می گوید: میانه ارتفاع کشور 1250 متر از سطح دریاهای آزاد است. شیب تند و عوامل انسانی به ویژه بهره برداری بیش از حد از سرزمین در مراتع، جنگل ها، اراضی کشاورزی آبی و دیمی و بیابان از دیگر دلایل فرسایش بالای خاک در ایران هستند.

وی تصریح می نماید: به متاسفانه طی دهه اخیر به علت اعمال سیاست های اشتباه در زمینه مدیریت منابع آب و کشاورزی و در مجموع به علت تغییر اقلیم و دخالت های انسانی حدود یک میلیون هکتار کانون گرد و غبار فعال به آمار بیابان های کشور اضافه کرد شده است.

از سویی دیگر جهانگیر پرهمت - عضو هیات علمی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری - در گفت و گو با یک برنامه رادیویی با اشاره به اینکه بیابان زایی ناشی از فعالیت های انسانی در محیط بدون توجه به توزیع منابع آبی است، تصریح می نماید: اگر منطقه ها دارای جریانات سطحی مانند تالاب ها و دریاچه ها به علت استفاده از منابع آبی دچار کاهش سطح آبی شوند تبدیل به منطقه ها بیابانی خواهند شد.

این عضو هیات علمی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری وابستگی شدید دامداران به مرتع و سدسازی بدون توجه به مدیریت آب را از دیگر عوامل بیابان زایی برشمرد.

تبعات بیابان زایی

رضا سیاه منصور - عضو هیئت علمی موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع کشور - بیابان زایی و کاهش مساحت بافت جنگلی را سبب فراوری ریزگرد - که یکی از مسائل اصلی کشور است - ذکر و اظهار می نماید: این ریزگردها علاوه بر اینکه به طور مستقیم باعث کاهش کیفیت هوا می شوند، با کاهش کیفیت نور و قابلیت جذب آن روی برگ گیاهان از یک طرف و اختلال در گرده افشانی و تخلیه بار الکتریکی هرچند با ولتاژ بسیار کم از طرف دیگر، توانایی باروری گیاهان را کاهش می دهند علاوه بر آن با تغییر در بافت خاک و برهم زدن تعادل شیمیایی آن، خاک را دستخوش تغییر اساسی می نمایند که متاسفانه این تغییرات در جهت منفی رخ می دهد.

جعفریان - مدیرکل دفتر امور بیابان سازمان جنگل ها - نیز می گوید: با توجه به بروز خشکسالی اخیر آسیب پذیری ناشی از فرسایش بادی تشدید شده است و می تواند در منطقه های نظیر دشت سیستان و خوزستان موجب بروز زودهنگام طوفان های ماسه ای و گرد و غبار در امسال و افزایش شدت و فراوانی این طوفان ها گردد.

راهکارهای کاهش بیابان زایی در کشور

مسعود منصور - رییس سازمان جنگل ها - با اشاره به تدوین سیاست حفظ و مدیریت منطقه ها احیا شده می گوید: این سیاست ها به تصویب شورای عالی جنگل ها رسید و به تمام استان ها ابلاغ شد و از آن موقع مدیریت مبتنی بر مشارکت جوامع محلی با کاربری های متجانس مانند اکوتوریسم بیابانی، پرورش شتر، نیروگاه های بادی وخورشیدی را در این سیاست معین کردیم.

وی ادامه می دهد: سال گذشته سامانه ثبت تجارب پیروز در حوزه بیابان زدایی افتتاح شد و طی این یک سال 95 تجربه از اشخاص مختلف اعم از کارکنان و بازنشستگان این سازمان و دانشگاهیان در این سامانه بارگذاری شد که رویکرد بسیار خوبی بود.

وحید جعفریان - مدیرکل دفتر امور بیابان سازمان جنگل ها - معتقد است: جلوگیری از تخریب سرزمین و بیابان زایی می بایست به عنوان یک اولویت در دستور کار برنامه ریزی های ملی و استانی قرار بگیرد و مدیریت پایدار سرزمین با بهره گیری از الگوهای مدیریت یکپارچه، مشارکت واقعی جوامع محلی و همکاری موثر دستگاه های اجرایی به ویژه همکاری وزارت نیرو فراهم می گردد.

به گفته او در حال حاضر روش های احیای منطقه ها بیابانی بر اساس الگوی پیشگیری از عوامل تخریب و اجرای پروژه هایی چون نظیر قرق و کنترل چرای دام ، توسعه گونه های بومی سازگار و استفاده از روش های مدیریت هرزآب در قالب برنامه های مشارکتی متمرکز است اما پایداری و دوام این گونه اقدامات در مقابل فرسایش بادی در گرو سلسله عوامل بیرونی است که در صورت عدم کارایی و عملکرد نامناسب مدیریت منابع آب و خاک، پوشش گیاهی و زیست بوم های حساس منطقه ها بیابانی اولین قربانی خواهند بود.

سید نقی عزیزی - معاون فنی اداره منابع طبیعی استان تهران- هم ضمن اشاره به بعضی طرح های صورت گرفته برای مقابله با بیابان زایی به ضرورت اجرای طرح های اصلاحی و احیایی مانند نهال کاری و بوته کاری، افرایش پوشش گیاهی و افزایش ضریب نفوذ آب باران و کاهش روان آب، احداث بادشکن های زنده و غیر زنده در منطقه ها باد خیز تاکید می نماید: این اقدامات به تنهایی نمی توانند اثربخش باشد بنابراین ضروری است راهکارهای دیگری از جمله کاهش چرای دام در مراتع حساس و کم پوشش و فرهنگ سازی در جهت کاهش فشار بر اراضی حساس و کم بارش و دارای اقلیم خشک و شنماینده در میان آحاد جامعه صورت گیرد.

وی معتقد است: اجرای این راهکارها نیازمند این است که همه از مسوولان عالی رتبه و تصمیم ساز گرفته تا دامداران و بهره برداران، ساکنان بومی و عشایر و بخش خصوصی و تشکل های مردمی با استفاده از توان اقتصادی دولتی با یکدیگر همکاری و تعامل لازم را داشته باشند.

هوشنک جزی - مدیرکل دفتر حفاظت خاک و آبخیزداری سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور- اجرای طرح های آبخیزداری با هدف حفاظت از آب، خاک و جلوگیری از سیلاب، جلوگیری از بیابان زایی را بر کاهش مقدار فرسایش خاک و افزایش نفوذ آب در خاک اثرگذار می داند.

پرهمت به ظرفیت های اشتغال زایی در بیابان ها اشاره می نماید و می گوید: استفاده از ظرفیت اشتغال زایی در بیابان ها می تواند از بهره برداری های بیش از حد - که منجر به بیابان زایی می گردد - جلوگیری کند.