تخت جمشید از نگاه گردشگران خارجی (قسمت اول) - وبلاگ معماری

به گزارش وبلاگ معماری، سازه های بزرگ تخت جمشید مسافران و حتی بومیان را در حیرت فرو می برد. بازتاب آن در نوشته های نخستین گردشگران خارجی آشکار است.

تخت جمشید از معدود مکان هایی بود که گردشگران خارجی را از قرن ها پیش به سمت خود می کشاند اما نه مسافران و نه حتی بومیان اطلاع دقیقی از تاریخ گذشته آن نداشتند. مسافر خارجی با عینکی که لایه هایی از افسانه، تاریخ و روایات دینی بر آن بود به سازه ها می نگریست و مدت ها طول کشید تا نگاه تاریخی بر دیگر دیدگاه ها غلبه کند.

قدیمی ترین توصیف از تخت جمشید را دیودور سیسیلی (90 - 30 ق.م)، با اقتباس از مورخان اسکندر، ارائه می دهد: پرسپولیس مرکز پادشاهی ایران بود. اسکندر آن را نفرت انگیزترین شهر آسیا نامید و به سربازانش اجازه داد تا تمام آن، به جز کاخ ها، را غارت نمایند. پرسپولیس ثروتمندترین شهر زیر آفتاب بود و خانه های شخصی اش طی سال ها با انواع دارایی ها تزئین شده بودند. مقدونیان به آن هجوم آوردند، تمام مردان را از دم تیغ گذراندند و ساکنان را کشتند.

بسیاری از خانه ها متعلق به مردم عامی بود و با اسباب متنوع آراسته شده بود. نقره و طلاهای زیادی از آن خارج شد و بسیاری از لباس های مجلل با گلدوزی های طلایی نصیب فاتحان شد. کاخ های بزرگی، که در دنیا متمدن معروف بودند، به دست غاصبان افتاد و ویران شد.... عایدی دولت از زمان کوروش، اولین شاه ایرانیان، در آنجا جمع شده بود. ارگ بر بستر مرتفعی ساخته شده و سه لایه دیوار دور آن را پوشانده است. ارتفاع دیوار اول هشت متر است و بارو و کنگره روی نوکش سوار است.

دیوار دوم شبیه دیوار اول است اما دو برابر آن ارتفاع دارد. دیوار سوم طرح مستطیل شکل دارد و ارتفاعش 27 متر است. جنسش از سنگ سخت و بادوام است. در هر طرف دروازه ای با درهای برنزی برپا است. در کنار هر دروازه، ستون های برنزی به ارتفاع ده متر واقع شده است. ستون ها برای جذب کردن بازتماشاماینده بودند اما دروازه ها نقش امنیتی داشتند. در شرق صفه، تپه سلطنتی واقع شده است که گورهای شاهان در آنجا مستقر است. تورفتگی هایی در صخره کنده شده و قبر شاهان در آنجا است.

آرامگاه ها هیچ راه دسترسی ندارند و تابوت ها هم با بالابرهایی به آنجا برده می شوند. قرارگاه شاهان، اعضای خاندان شاهی و اشراف در سراسر صفه پراکنده بود. همگی به زیبایی تزئین شده بودند و بناها هم طوری ساخته شده که از خزانه شاهی محافظت نمایند.

جغرافی نگاران دوران اوائل اسلامی نیز آن را توصیف نموده اند. آن ها، که اغلب از تاریخ باستانی ایران بی اطلاع بودند، جمشید شاه افسانه ای را بانی آن دانسته اند. آن ها جمشید افسانه های ایرانی را با سلیمان روایات سامی یکی دانستند و گاهی نام این دو را به جای هم به کار می بردند.

نخستین اروپاییانی که از تخت جمشید تماشا کردند از خاستگاه هخامنشی آن خبر نداشتند. قدیمی ترین اشاره به تخت جمشید در نوشته های اروپاییان به سال 1318 میلادی برمی گردد؛ زمانی که ادریک پردنونی (Odoric of Pordenone) مبلغ ایتالیایی در میانه سفرش به چین از آن تماشا کرد. او گفت اینجا شهر بزرگی بوده که موجب آسیب رسانی بسیاری به رومیان شد! در آن زمان کسی آنجا زندگی نمی کرد. به گفته مبلغ ایتالیایی، کاخ های متعددی آنجا بوده و دیوار پیرامونش 80 کیلومتر طول داشته است.

حدود یک قرن بعد، جزافات باربارو (Josafat Barbaro)، سفیر ونیزی، در سال 1474 به تخت جمشید رسید. او نمی دانست ویرانه هایی که پیش رویش است همان پرسپولیس باستانی است. او آن را نامید، که احتمالاً منظور همان چهل منار است. او نه تنها به سلیمان اشاره می نماید بلکه شمشون، از شخصیت های تورات، را نیز سوار بر اسب توصیف می نماید. روشن است که باربارو محوطه را در سنت کتاب مقدس می دید و اطلاعی از نوشته های یونانی درباره ایرانیان نداشت.

جفری دوکت (Geoffrey Ducket) در سال 1569 آنجا را خیلی کوتاه توصیف کرد: از تخت جمشید، که زمانی جایگاه شاهنشاهان ایران بود اما امروزه ویرانه است، گذشتیم. دو دروازه از آن زمان به جای مانده که یکی از محوطه فاصله دارد. چندتا بنا روی کوه و کانال هایی برای آب تازه وجود دارد. بنابراین به نظر می رسد در اواخر قرن شانزدهم هویت حقیقی محوطه برای اولین بار شناخته شد.

دو مسافر دیگری که از ویرانه ها تماشا کردند به خوبی می دانستند که به مرکز باستانی ایران آمده اند. طی یک سال، دون گارسیاس داسیلوا فیگوروا (Don Garcias da Silva e Figueroa) اسپانیایی و پیترو دلا واله (Pietro della Valle) رومی از ویرانه ها تماشا کردند. گزارش سفیر اسپانیایی تنها یک بار، آن هم به زبان فرانسوی، در سال 1667 منتشر شد: قلعه درون حصار دیوار سه لایه قرار گرفته بود. بخش بزرگی از محوطه گذر زمان و آب و هوا را تاب آورده است.

یکی از کتیبه ها روی لوح یشمی ثبت شده است؛ نشانه ها آن قدر تازه و دست نخورده هستند که آدم تعجب می نماید که چگونه در گذر دوره ها هیچ آسیبی ندیده است. فیگوروا چند بار به همراهانش دستور داد تا طرح هایی از نقاط خاص محوطه بکشند. او در تشخیص شاه ایران در نقش برجسته ها مسئله ای نداشت و به راحتی آن کار را انجام می داد: برخلاف دیگر شخصیت ها در نقش برجسته، شاه ایرانی ریش بلندی داشت که تا میانه بدنش می رسید.

او گفت هیچ تصویری از زنان در تخت جمشید وجود ندارد - البته مسافران بعدی با این نظر فیگوروا موافق نبودند - و از این بابت اظهار شگفتی کرد زیرا می گفت بنا به کتاب زنان در دربار ایران نقش مهمی داشته اند. فیگوروا کاملاً با متون باستانی آشنا بود و حتی صفحاتی از توصیف دیودور سیسیلی از تخت جمشید را همراه خود داشت. فیگوروا شکی نداشت که آنجا مرکز هخامنشیان است و حتی می گفت باید جزو عجایب بزرگ دنیا شناخته گردد.

یکی از توصیف های جالب مسافر اسپانیایی از کیفیت بالای سازه ها آنجا است که می گوید سگی وارد محوطه شد و به طور اتفاقی بازتاب خود را در مرمرهای کاخ داریوش دید و آغاز به پارس کردن کرد. همراهان فیگوروا هر طور شده سگ را فراری دادند تا سفیر اسپانیایی بتواند با آرامش به دیدارش ادامه دهد.

فیگوروا در ادامه می گوید قطعاتی از کاخ آپادانا به صورت پراکنده روی زمین افتاده اند. او بعلاوه به نشانه های خطوط میخی نیز علاقه نشان داد و به همراهانش دستور داد آن ها را ثبت نمایند.

پیترو دلا واله نیز نشانه هایی از خط میخی را ثبت و منتشر کرد. دلا واله، برخلاف فیگوروا، خیلی تحت تأثیر ویرانه ها قرار نگرفت و گفت به سختی می توان تصور کرد که اینها بقایای آن گذشته شکوهمند باشند و سازندگان تندیس ها هم خیلی به کارشان وارد نبوده اند. او هم مانند فیگوروا متون باستانی را از قبل خوانده بود. او با دقت توصیفات دیودور سیسیلی را با تخت جمشید تطبیق داد و متوجه شد که کاخ، در توصیف دیودور، در فاصله 120 متری از کوه واقع شده است اما در مشاهده خودش، صفه چسبیده به صخره بود.

او متوجه شد که در نقوش آپادانا همه رویشان به سمت مرکز راه پله است. نکته جالب مشاهداتش از موقعیت اجتماعی شخصیت های نقش برجسته است: آن ها باید شخصیت های پایین تری از نظر اجتماعی باشند زیرا همان شلوار و نیم تنه تنگی را می پوشند که امروزه پوشش مردم مازندران است. دلا واله نتیجه می گیرد که به سختی می توان مفهوم تندیس ها را تشخیص داد زیرا مردم کشور از گذشته باستانی خود به خوبی آگاه نیستند.

خیلی از مسافران سعی کردند از بومیان منطقه اطلاعات بگیرند اما چیز زیادی دستگیرشان نشد. مردم به فن پزر (von Poser) آلمانی، که حدود سال های 1620 تا 1625 از تخت جمشید تماشا کرد، گفته بودند جانورانی که بر دروازه ملل قرار دارند جادویی هستند؛ آن ها کسانی را که خیلی نزدیک شوند به طور موقتی کور می نمایند تا مسافر کنجکاو دور گردد! آن ها بعلاوه به فن پزر گفته بودند آنجا را جمشید ساخته که موجب شده بود فن پزر گمان کند جمشید و کوروش یکی هستند.

این مسافران نخستین تخت جمشید با هنر خاور نزدیک باستان آشنا نبودند. توماس هربرت (Thomas Herbert)، که به همراه هیئتی انگلیسی برای مذاکره درباره جاده ابریشم به دربار شاه عباس آمده بود، در سال 1628 از تخت جمشید تماشا کرد. او صراحتاً گفت بهتر است تخت جمشید را با مداد بکشیم تا آنکه آن را با اتوماتیک توصیف کنیم؛ زیرا آنچه می دید با اصطلاحات هنری غربی قابل توصیف نبود.

او بارها از ایرانیان پرسیده بود که کارکرد فضای پشت آپادانا چه بوده و آن ها گفته بودند پرورشگاه بوده! هربرت نقش برجسته حاملان تخت را این گونه توصیف کرد: شاهزاده ای روی تخت شاهی نشسته است. او نماد فروهر را نیز نماد خدای زانوزده معرفی کرد. هربرت بعلاوه دسته ای از روحانیان را تشخیص داد که در حال جشن و پایکوبی هستند و دارند خدای خورشید را بزرگ می دارند. معلوم نیست چگونه هربرت بر نقوش آرامگاه ها نقش مار دیده است. مار که به کنار، فیل و کرگدن از کجا آورده خدا داند! کتاب هربرت بعدها بسیار خوانده شد و هرجا از فیل و کرگدن در تخت جمشید و شاهنشاهی هخامنشی صحبت شده ارجاعش کتاب او است.

یوهان آلبرخت فن ماندلسلو (Johann Albrecht von Mandelslo)، دیپلمات آلمانی، در نیمه نخست سده هفدهم به تخت جمشید سفر کرد. بومیان به او گفتند ارگ را جمشید، پدربزرگ مادری اسکندر، ساخته است. بعضی گفتند آن را سلیمان ساخته و بعضی دیگر گمان کردند آن را داریوش، شاه ایرانیان، بنا نموده است. او که حسابی گیج شده بود آخر به این نتیجه رسید که چهل منار نمی تواند همان پرسپولیس باشد و ویرانه های کاخ های کوروش باید جای دیگری باشد. ماندلسلو تصور کرد بعضی نقوش به جنگ و پیروزی و مسابقات المپیک اشاره دارد.